Oorsprong van knotbomen
Knotbomen zijn van oorsprong echte gebruiksbomen. Afhankelijk van de houtsoort kende het snoeihout verschillende toepassingen.
Naast knotwilgen en knoteiken vind je in Vlaanderen geknotte essen, lindes en haagbeuken.
Minder bekend maar evenzeer geschikt om te knotten zijn: elzen, populieren en kastanjebomen. Zelfs iepen en berken komen wel eens voor in knotvorm.
In Noord-Hageland nemen de knoteiken een bijzondere plaats in. Zij werden o.a. gebruikt voor rijshout in de erwtenteelt, voor brandhout voor bakovens, voor geriefhout.
Voorbeelden van toepassingen zijn: vlechtwerk met wilgentenen en klompen uit stukhout, iepenhout voor het bewegend binnenwerk van molens, rijshout van es en boswilg voor stelen en gereedschap, haagbeuk voor stelen en kapblokken. Beuk, els en eik werden het meest gebruikt voor brandhout. Voor constructiehout werden eerder volwaardige hoogstambomen gebruikt.
Verschillende knotvormen
Volgens de hoogte waarop geknot wordt, zijn er drie verschillende vormen:
> De hakhoutvorm of stoofvorm krijg je wanneer je de uitlopers regelmatig vlak boven de grond afzet.
Na verloop van tijd ontwikkelt er zich een hakhoutstoof van waaruit telkens nieuwe uitlopers gevormd worden.
Hakhoutbeheer wordt nog steeds toegepast in bepaalde bossen en houtkanten.
> Bij de stoelvorm is op enkele tientallen centimeters hoogte geknot. Dit is ongetwijfeld de meest hanteerbare werkhoogte voor de knotter.
Grotere bestanden in deze stoelvorm noemt men grienden. Maar weinig grienden zijn tot op heden bewaard gebleven.
> Tenslotte is er de knotvorm waarbij meestal op ongeveer 1,5 à 2 meter meter geknot wordt. Dit kan gaan tot zelfs 7 meter hoogte.
Door op grotere hoogte te knotten wordt voorkomen dat vee of wild de jonge scheuten opeten. Voor de knotter is dit de minst comfortabele hoogte.
Afhankelijk van de boomsoort gebeurt het knotten tussen de 5 en 12 jaar.
Knotbomen zijn ook van groot ecologisch belang: door de holten in de knot zijn ze uitstekende nestplaatsen voor o.a. steenuil en sommige vleermuizen.
Een opmerkelijk verleden
Knoteiken getuigen nog steeds van het traditionele landgebruik van vroeger. Ze zijn een mooi voorbeeld van het samengaan van mens en natuur en bepaalden vroeger in grote mate het uitzicht van het Noord-Hagelandse landschap.
Het knotten of regelmatig kappen van alle takken op een bepaalde hoogte leverde brand- en geriefhout op. Zelfs de schors werd gebruikt in de leerlooierij.
De meeste knotbomen stonden op goed bereikbare plaatsen aan de randen van de dorpen, langs veldwegen en in de houtkanten die de akkertjes afschermden tegen ongewenste bezoekers.
De rol van de knoteik is in deze moderne tijd uitgespeeld. Het knotten is zwaar en tijdrovend werk en voor het snoeihout is nog weinig of geen belangstelling meer.
Bovendien verdwenen nogal wat bomen bij ruilverkavelingen, schaalvergroting van de landbouw, de uitbreiding van woonkernen en industrie en andere ontwikkelingen van de laatste decennia.
De knoteik verdient een toekomst
Het Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw wil met het knoteikenproject deze merkwaardige cultuurbomen terug in de kijker zetten, de landschapsvervlakking tegengaan en een typisch voorbeeld van het traditioneel landgebruik bewaren en waar mogelijk versterken. Een bondige historische studie moet meer inzicht verschaffen over de geschiedenis en functie van deze knoteiken in de vorige eeuwen.
Ook in het werkingsgebied van onze collega’s van Regionaal Landschap Lage Kempen staan er heel wat knoteiken. In tegenstelling tot een knothoogte van drie à vier meter in Noord-Hageland zijn knoteiken in Lage Kempen gemiddeld op twee meter.
www.goedgeknot.be
Goed Geknot brengt eigenaars van kleine landschapselementen zoals knotbomen, houtkanten en hakhoutbosjes in contact met de vrijwillige knotters van de Regionale Landschappen.
Zij doen de werken gratis in ruil voor het hout.
Enkel knotbomen, houtkanten en hakhoutbosjes in het landschap (en dus niet in de tuin!) komen in aanmerking.